شعر «مهر و وفا» و معنی شعر:

درس ششم

مهر و وفا

• شاعر: حافظ
• قالب: غزل

هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد                     خداش در همه حال از بلا نگه دارد

قلمرو فکری:

هر کس از وفاداران حمایت کند، همیشه و در هر شرایطی خداوند او را از بلا و آسیب حفظ می کند.

قلمرو زبانی:

«ش» در «خداش» ß   نقش مفعول

بیت ß   2 جمله

در همه حال ß   نقش قید

جملۀ دوم شیوۀ بلاغی

قلمرو ادبی:

جانب کسی را نگه داشتن ß   کنایه از یاری و حمایت از او

تلمیح به «مَن یَتَوَکَّل عَلَی الله فَهُوَ حَسبُهُ»

واج آرایی حرف «ا»

مفهوم:

وفاداری سبب بلاگردانی می شود

حمایت و توجه به وفاداران

حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست                   که آشنا سخن آشنا نگه دارد

قلمرو فکری:

سخن عشق را جز در حضور و پیشگاه معشوق بر زبان نمی آورم؛ زیرا آشنا فقط راز آشنا را حفظ می کند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

دوست ß   نقش مضاف الیه

نقش دستوری «آشنا» به ترتیب ß   نهاد، مضاف الیه

حدیث و سخن ß   ترادُف

قلمرو ادبی:

حدیث و نگویم و سخن ß   مراعات نظیر

دوست و آشنا ß   آرایۀ تکرار (واژه آرایی)

مصراع اول ß   تضمین شعر سعدی

مفهوم:

هرکسی محرم اسرار نیست و نمی توان عشق را با هر کسی در میان گذاشت

فقط محرم اسرار!

دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای                 فرشته ‌ات به دو دست دعا نگه دارد

قلمرو فکری:

ای دل (انسان) طوری زندگی کن، اگر خطا و اشتباهی از تو سر زد؛ فرشتۀ آسمانی با دعا تو را از آسیب حفظ کند.

قلمرو زبانی:

«ــَـت» در «فرشته ات» ß   نقش مفعول

دلا ß   نقش منادا

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

دلا ß   تشخیص و استعاره (یا مجاز)

بلغزد پای ß   کنایه از خطا و اشتباه کردن

پا و دست ß   تضاد و تناسب

مصراع دوم ß   تلمیح به فرشته ای که از انسان مراقبت می کند

بلغزد پای ß   ایهام:

• 1- سُر خوردن
• 2- خطا و اشتباه

نگه داشتن به دو دست ß   ایهام:

• 1- دست به دعا بلند کردن
• 2- کسی را با دست نگه داشتن

لغزیدن و نگه داشتن ß   تضاد

مفهوم:

مراقب گفتار و رفتار خود بودن

دعا کردن فرشتگان برای بخشودن انسان

گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان             نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

قلمرو فکری:

اگر آرزو داری که معشوق به عهد و پیمان خود وفا کند، به پیمان خود پایبند باش تا او نیز چنین کند.

قلمرو زبانی:

«ت» در «گرت» ß   نقش مضاف الیه (هوایت)

قلمرو ادبی:

رشته ß   استعاره از محبّت

سرِ رشته را نگه داشتن ß   کنایه از وفای به عهد

مصراع دوم ß   تلمیح به آیه دربارۀ وفای به عهد

مفهوم:

شرط وفادار بودن معشوق، وفاداری عاشق است

صبا بر آن سر زلف ار دل مرا بینی                     ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد

قلمرو فکری:

باد بهاری! اگر دل مرا در پیچ و تاب زلف معشوق دیدی، از راه محبّت به او بگو همان جا بمان؛ زیرا جای خوبی است.

قلمرو زبانی:

«ش» در «بگویش» ß   نقش متمم

بیت ß   4 جمله

قلمرو ادبی:

صبا ß   تشخیص، استعاره و نماد پیام رسانی میان عاشق و معشوق

جا نگه دارد ß   ایهام:

• 1- جای خود را محکم بچسبد
• 2- جا را برای من نگه دارد

روی ß   ایهام تناسب:

• 1- هدف و نیت
• 2- چهره و صورت (با واژۀ سر تناسب دارد)

مفهوم:

پیام رسانی باد صبا

مهربانی و محبّت به عاشق

چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت؟                       ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد

قلمرو فکری:

وقتی به زلف یار گفتم که حمایتم کن، می دانی چه جوابی داد؟ گفت: از من کاری ساخته نیست، خدا باید نگه دارد.

قلمرو زبانی:

«ش» در «گفتمش»:نقش متمم

بیت ß   5 جمله

ز دست بنده چه خیزد ß   پرسش انکاری

قلمرو ادبی:

دلم را نگه دار ß   کنایه از نرنجاندن و حمایت کردن

دست ß   مجاز از قدرت و توانایی

بنده ß   ایهام:

• 1- بندۀ خدا
• 2- من

مصراع دوم ß   تلمیح به آیۀ قرآن

مفهوم:

همۀ کارها را باید از خدا خواست

کاری از دست بندگان ساخته نیست

سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری                   که حقّ صحبت مهر و وفا نگه دارد

قلمرو فکری:

تمام وجود و دارایی ام فدای معشوقی باشد که حق همنشینی و معاشرتِ با محبّت و وفاداری ما را فراموش نکند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله به شیوۀ عادی

حذف فعل دعایی «باد» به معنای «باشد» در مصراع اول به قرینۀ معنایی

سر و زر و دل و جانم ß   گروه نهادی

فدا ß   نقش مسند

یار ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

سر و دل و جان:تناسب و مجاز از تمام وجود انسان

زر ß   مجاز از ثروت و دارایی

سر و زر ß   جناس ناقص اختلافی

مهر و وفا ß   ایهام:

• 1- محبّت و وفاداری
• 2- نام دو عاشق و معشوق قدیمی ایرانی

مفهوم:

فداکاری عاشق به ویژه در راه معشوق وفادار و مهربان

جانبازی و پاک بازی عاشق

غبار راهگذارت کجاست تا حافظ                        به یادگار نسیم صبا نگه دارد

قلمرو فکری:

گَرد و غبار راهی که بر آن قدم گذاشته ای کجاست تا حافظ، آن را به عنوان یادگاری از باد صبا برای خود نگه دارد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

«ت» در «راهگذارت» ß   نقش مضاف الیه

قلمرو ادبی:

یادگاری از باد صبا ß   تشخیص و استعاره

صبا ß   نماد پیام رسانی میان عاشق و معشوق

حافظ ß   آرایۀ تخلص

مفهوم:

عاشق، طالبِ خاکِ پایِ معشوق است